Ayasofya mozaiklerini gün yüzüne çıkartan ve ajan suçlaması yöneltilen Thomas Whittemore’a destek veren kişinin, Ermeni meselesinde Amerikan kamuoyunu Türklerin aleyhine örgütlemeye çalışan Amerikalı işadamı ve diplomat Charles Richard Crane olduğu ortaya çıktı.
Tarihçi Prof. Dr. Bahri Ata tarafından, Chicago Üniversitesi Kütüphanesi Samuel Harper Koleksiyonu, Chicago Tarih Müzesi’nde The Crane-Lillie Koleksiyonu, Washington Kongre Kütüphanesi’nde Amiral Mark L. Bristol’un dokümanları, New York Times, Chicago Tribune gazeteleri veri tabanları ve hatıratlarından ortaya çıkartılan belgelere göre Crane, aynı zamanda Halide Edip, Celaleddin Muhtar ve Ahmet Emin Yalman aracılığı ile Milli Kongreler döneminde mandacılık lobi faaliyetleri yürüttü.
Nasreddin Hoca fıkralarını ezberleyen Crane’in, bu fıkraları yakın dostu ABD Başkanı Wilson ile paylaştığı bilgisi de arşivlerde yer alırken, Ahmet Emin Yalman’ın da Crane ile uzun yıllar süren ahbaplık kurduğu ve Türkiye’ye her gelişinde kendisini aradığını, Amerika seyahetlerinde Crane’i ziyaret etmeyi ihmal etmediği de belgelerde yer aldı.
Atatürk inceledi
Tarihçi Prof. Dr. Ata ise arşivler üzerinden elde edilen bilgileri şöyle aktarıyor: “1919’a gelindiğinde Crane, ‘King-Crane Raporu’ raportörü olarak görülmektedir. Hal böyle iken 1920 sonrası bazı kitaplara ‘Türk dostu’ olarak geçmeye başlamıştır. Crane’in ‘Türk düşmanı’ olarak başladığı kariyerinden ‘Türk dostu’ olmaya dönüşmesi tarihsel açıdan cevaplandırılması gereken bir sorudur. Whittemore, 1930’da Bizans Enstitüsü’nü kurdu.
Crane ve ailesi pek çok Amerikalı sponsor gibi bu enstitünün destekleyicilerinden oldular. Türk Hükümeti, bu enstitüye Ayasofya’nın mozaiklerini ortaya çıkarma ve restore etme izni verdi. Bu imtiyazın alınmasında Amerikan Büyükelçisi Joseph C. Grew’in etkisi oldu. Grew, bu önemli görevin Whittemore tarafından yapılabileceğini Türk Hükümeti’ne bildirdi. Haziran 1931’de İcra Vekilleri Heyeti, resmi olarak Ayasofya Camii’ndeki mozaikleri ortaya çıkarması için Bizans Enstitüsü’ne yetki verdi. Thomas D. Whittemore, Ayasofya’nın güney giriş holündeki ve güney galerideki mozaikleri çıkarma çalışmalarına başladı. 11-12 Temmuz 1932’de Atatürk, Ankara’da Whittemore’a bir randevu vermiş, getirdiği materyalleri dikkatlice incelemiştir.
Bu görüşmede Gazi’nin Amerikan Kız Koleji’nde okuyan manevi kızı Zehra Kemal ile Halil Ethem Eldem de bulunmuştur. 24 Kasım 1934’te İcra Vekilleri Heyeti tarafından tarihi önemine bağlı olarak Ayasofya Camii’nin müzeye dönüştürülmesinin bütün doğu dünyasını memnun edeceği resmi olarak ilan edildi. Ayasofya, 1 Şubat 1935’te ziyarete açıldı.
Thomas Whittemore buradaki çalışmalarını 1950’de ölümüne kadar sürdürdü. Crane ve ailesi, Thomas D. Whittemore’un Türkiye’deki pek çok kültür ve eğitim faaliyetini destekleyen kişilerden birisi oldu.”
